Οι βραβευμένοι ισραηλινοί ψυχολόγοι και οικονομολόγοι Daniel Kahneman (Νόμπελ οικονομικών 2002) και Amos Trevsky  (βραβεία MacArthur και Grawemeyer), στο έργο τους με τίτλο Prospect Theory (Θεωρία των Προοπτικών) καταδεικνύουν με στοιχεία πόσο πολύ απέχει ο ανθρώπινος μηχανισμός λήψης αποφάσεων από το να θεωρηθεί «λογικός».

Μας αρέσει να πιστεύουμε ότι είμαστε λογικά όντα, ότι αποφασίζουμε με δεδομένα και στοιχεία, όμως η έρευνα έχει αποδείξει ξανά και ξανά ότι αυτό δεν είναι τίποτα άλλο παρά μόνο μια αυταπάτη.

ΠΟΥ ΞΟΔΕΥΟΥΝ ΤΑ ΧΡΗΜΑΤΑ ΤΟΥΣ ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

Σε μια ευρεία έρευνα που έγινε μεταξύ 1999 και 2001 έφερε στο φως κάποια πολύ ενδιαφέροντα στοιχεία σχετικά με το που ξοδεύονται τα περισσότερα χρήματα. Όπως θα δείτε στην ακόλουθη λίστα, κανένας από τους παρακάτω τομείς δεν αφορά μετρήσιμους ή άμεσα πρακτικούς κλάδους της βιομηχανίας.

Ίσως να περίμενε κανείς ότι η φαρμακοβιομηχανία, τα καύσιμα ή έστω ο πόλεμος ή τα ναρκωτικά θα συγκεντρώνουν τα περισσότερα χρήματα, αλλά τα αποτελέσματα των ερευνών μας διαψεύδουν.

#1 ΤΥΧΗ

Η βιομηχανία με τον μεγαλύτερο τζίρο παγκοσμίως είναι αυτή που αφορά στην τύχη: αστρολογία, μαντεία, χαρτιά, μέντιουμ, αριθμολογία, κ.λπ.

#2 ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ

Ότι έχει να κάνει με το απώτερο μέλλον και τη μετά θάνατον ζωή: θρησκείες, μυστικισμός, μαγεία, κ.λπ.

#3 ΤΖΟΓΟΣ

Ότι έχει να κάνει με την πρόκληση θετικής τύχης: ιππόδρομος, καζίνο, φρουτάκια, στοίχημα, λόττο, κ.λ.π.

#4 ΣΕΞ

Οτιδήποτε έχει να κάνει με την επιθυμία μας για σεξ: ερωτική βιομηχανία, πορνογραφία, μαστροπεία, «συνοδοί», κ.λπ..

#5 ΕΥΧΑΡΙΣΤΗΣΗ

Οτιδήποτε έχει να κάνει με την άμεση διασκέδαση: κινηματογράφος, θέαμα, μουσική, χορός, προβολή σε δίκτυα, αθλητισμός, κ.λπ..

Αν εξαιρέσουμε -εν μέρει μόνο- το θέμα του «σεξ» που πηγάζει από τα πιο αρχέγονά μας ένστικτα, κανένα άλλο δεν αποτελεί άμεσα επιβιωτικό παράγοντα για την ανθρώπινη ζωή.

Από λογικής άποψης είναι παράλογο ότι ξοδεύουμε τα περισσότερα χρήματά μας σε τέτοια θέματα.

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΣ ΛΑΪΚΙΣΜΟΣ

Από αυτό το ενδιαφέρον στον παράγοντα «τύχη», η επιστημονική κοινότητα δεν έχει μείνει ανέγγιχτη. Υπάρχουν πολλοί επιστήμονες που προβαίνουν σε «επιστημονικές προβλέψεις».

Το πρόβλημα εντοπίζεται από πολλούς στο γεγονός ότι η πρόβλεψη ενός επιστήμονα έχει συχνά μεγάλη βαρύτητα στη λήψη σημαντικών αποφάσεων από κυβερνητικά και επιχειρηματικά σχήματα.

Σε ατομικό επίπεδο, πολλοί άνθρωποι πιστεύουν μια επιστημονική πρόβλεψη ακριβώς όπως πιστεύουν στα ζώδια. Το πρόβλημα είναι ακριβώς το ίδιο.

Το πιο σημαντικό από όλα είναι ότι οι «επιστημονικές προβλέψεις» έχουν τα ίδια ποσοστά αποτυχίας όπως και οι προβλέψεις από όλους τους άλλους χώρους!

ΓΙΑΤΙ ΠΕΤΥΧΕ Ο ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΣ ΛΑΪΚΙΣΜΟΣ

Ας εξετάσουμε τα στοιχεία που έκαναν αυτό το φαινόμενο να ανθίσει και να παραμείνει τόσο δημοφιλές και ισχυρό, καθώς και τα στοιχεία που το συνθέτουν:

1. Επιστήμονες με σημαντική αναγνώριση και βαρύτητα κάνουν μια «πρόβλεψη». Πολλοί θα σκεφτούμε πως, για να το λέει αυτός τότε είναι πιθανό να ισχύει. Αυτό το στοιχείο είναι γνωστό ως «προκατάληψη της αυθεντίας».
2. Η «πρόβλεψη» βασίζεται μερικώς ή πλήρως σε επιστημονικά δεδομένα, αλλά η ερμηνεία αποτελεί εντύπωση του ομιλητή και όχι μέρος της εκάστοτε επιστημονικής μελέτης.
3. Η «πρόβλεψη» βασίζεται σε περιορισμένα επιστημονικά δεδομένα τα οποία δεν έχουν επαληθευτεί αρκετές φορές για να θεωρούνται ισχυρά.
4. Η «πρόβλεψη» φλερτάρει επικίνδυνα με την επιστημονική φαντασία, με την καταστροφολογία και τη συναισθηματική κατάσταση των ακροατών. Απευθύνεται στο συναίσθημα και σκοπός είναι να συγκινήσει, όχι να μεταφέρει «επιβεβαιωμένα δεδομένα».
5. Η «πρόβλεψη» αναπαράγεται από πολλές άλλες πηγές, άρθρα, αναδημοσιεύσεις, βίντεο, κοινωνικά δίκτυα κ.λπ.. Αυτό κάνει τους ανθρώπους να την πιστεύουν πιο εύκολα. Όταν κάποιος είναι αποστασιοποιημένος μπορεί να διακρίνει ότι δεν υπάρχει σχέση μεταξύ αλήθειας και δημοσιότητας, όμως όταν συσχετίζεται συναισθηματικά είναι δύσκολο –αν όχι αδύνατο- να διακρίνει ότι αυτά τα δύο δεν συνδέονται με κανέναν τρόπο.
6. Η «πρόβλεψη» ακούγεται από κάποιον άλλον ταλαντούχο ομιλητή, γνωστό στον δικό του χώρο και λαμβάνεται ως «λόγος θεού» από τους δικούς του οπαδούς (σταρ, παρουσιαστή, μοντέλο, επιχειρηματία, πολιτικό…). Π.χ. ένας παρουσιαστής παίρνει μια ιδέα που είπε ένας επιστήμονας σχετικά με ένα πιθανό σενάριο μετά την πανδημία του κορονοϊού και τη μετατρέπει σε μια πιασάρικη και δραματική είδηση, στο κεντρικό δελτίο του σταθμού. 20% του πληθυσμού της χώρας έχει εκτεθεί σε αυτήν, εκ των οποίων ένα 17-25% την έχουν πιστέψει αψήφιστα! Σε μια χώρα όπως η Ελλάδα αυτό αντιστοιχεί σε εκατοντάδες χιλιάδες άτομα…
7. Το άτομο που κάνει την «πρόβλεψη» έχει χτίσει ένα σημαντικό οικοδόμημα δημοσιότητας πάνω σε αυτήν, όπως για παράδειγμα best sellers βιβλία, διαλέξεις κ.λπ.. Διαθέτει ένα σημαντικό κοινό (οπαδούς, ακόλουθους) και το μέγεθος αυτού καθορίζει εν μέρει το πόσο ορθά θεωρούνται αυτά που λέει και ο ίδιος. Μπορεί να υπάρχουν άμεσα ή έμμεσα οικονομικά οφέλη από αυτή την δημοσιότητα άλλωστε.
8. Η «πρόβλεψη» έχει ντετερμινιστική μορφή ή και δογματικό χαρακτήρα. Προσφέρει κάτι ανάλογο της συνταγής «γρήγορα, εύκολα, σίγουρα» που χαρακτηρίζει τα ιδανικά του σύγχρονου εμπορικού στίβου. Μπερδεύει την επιστημονική γλώσσα και τα επιστημονικά στοιχεία με επιστημονικοφανή γλώσσα και επιστημονικοφανή στοιχεία. Σε αυτά προσθέστε και τις αυθαίρετες αλλά επιστημονικοφανείς ερμηνείες και έχετε την απόλυτη συνταγή της εξαπάτησης.

ΤΑ ΚΙΝΗΤΡΑ ΤΩΝ ΕΚΦΡΑΣΤΩΝ

Δεν είναι δύσκολο να κατανοήσουμε γιατί οι άνθρωποι επιλέγουν να κάνουν τέτοιες «προβλέψεις». Τα πιο σημαντικά κίνητρα είναι:

• Δημοσιότητα, η οποία οδηγεί σε ευρύτερη αναγνώριση, σε κύρος, σε κοινωνικό ελιτισμό και αίσθηση ανωτερότητας και σπουδαιότητας (αξίας).
• Εξουσία πάνω σε όσους πιστεύουν την πρόβλεψη και δημιουργούν μια πόλωση γύρω από οτιδήποτε έχει να κάνει με αυτήν.
• Οικονομικό όφελος, το οποίο προκύπτει από έργα –συνήθως συγγραφικά- τα οποία ακολουθούν τις βαρύγδουπες δηλώσεις, αλλά βασίζουν την διαφήμισή τους στη δημοσιότητα που απέκτησε το άτομο μέσω αυτής.
• Ναρκισσισμός και εγωπάθεια. Επιστημονικός ελιτισμός και επιβολή θεωριών όχι μέσω της επιστημονικής οδού, αλλά της ευρείας αποδοχής από το κοινό και τα ΜΜΕ. Υπάρχει και ο όρος Intellectual Celebrity Syndrome (Σύνδρομο του Διάσημου Διανοούμενου), μία μορφή του ευρύτερα γνωστού Celebrity Worship Syndrome (Σύνδρομο του Διάσημου).

Πολλοί επιστήμονες που διακατέχονται από τα παραπάνω στοιχεία έχουν την τάση να δημοσιεύουν όσο το δυνατόν περισσότερα επιστημονικά άρθρα (papers & journals), επειδή αποτελεί γενική αρχή ότι οι μάζες αποδέχονται όποιον έχει γράψει περισσότερο.

Επιδίωξή τους είναι να έχουν τις περισσότερες δυνατές δημοσιεύσεις στην πλατφόρμα Google Scholars και ιδανικά τις καλύτερες θέσεις αναζήτησης.

Δεν ξέρω αν βλέπετε τι συμβαίνει… Οι επιχειρήσεις μάχονται για την κυριαρχία στα αποτελέσματα αναζήτησης, επειδή αυτό φέρνει χρήματα. Είναι πολύ περίεργο και επικίνδυνο να συμβαίνει κάτι ανάλογο στον χώρο της επιστημονικής έρευνας. Υποδαυλίζει και εμπορευματοποιεί την επιστημονική πρόοδο, που ήδη ελέγχεται και κατευθύνεται δριμύτατα από κυβερνήσεις, χορηγούς και άλλες οργανωμένες δομές.

Ο ΧΡΥΣΟΣ ΠΟΥ ΛΕΓΕΤΑΙ ΜΕΛΛΟΝ!

Εννέα στις δέκα αναφορές που μπορούμε να χαρακτηρίσουμε ως «επιστημονικό λαϊκισμό» αφορούν στο μέλλον και όχι στο παρόν. Αφορούν σε ζητήματα και στοιχεία που δεν είναι εφικτό να επαληθεύσουμε στο παρόν, για έναν πάρα πολύ καλό λόγο, το μέλλον!:

1. Το μέλλον γοητεύει όλους μας. Ο καθένας θα ήθελε σε κάποιον βαθμό να μπορεί να δει τι θα συμβεί. Το μέλλον είναι ένας τόπος δυνατοτήτων, ενδιαφέροντος, θαυμάτων… Το μέλλον φωτίζεται από την ελπίδα και εξωραΐζεται με τρόπο τέτοιο, που δεν μπορεί να γίνει για το παρόν και το παρελθόν.
2. Δεν μπορούμε να διαψεύσουμε το μέλλον, καθώς δεν έχει ακόμα συμβεί. Μια προφητεία δεν είναι ένα ψέμα, γιατί ακόμα δεν έχει φτάσει η ώρα που θα ορίσει αν είναι σωστή ή λάθος, αλήθεια ή ψέματα. Τι καλύτερο από ένα προϊόν που δεν μπορεί να αποτύχει όταν το πουλάς;!

Αντιλαμβάνεστε την εμπορική αξία που έχει το μέλλον ως πεδίο για όποιον θέλει με το «μικρότερο δυνατό ρίσκο» να προσελκύσει ενδιαφέρον και προσοχή. Μετά, το πώς ο καθένας θα αξιοποιήσει αυτή την προσοχή του κόσμου, είναι μια άλλη ιστορία.

Η ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΑΣΤΟΧΙΑ ΤΩΝ ΠΡΟΒΛΕΨΕΩΝ

Έχουν γίνει πολλές φορές έρευνες σχετικά με το κατά πόσο οι «προβλέψεις» από γνωστούς καταξιωμένους και σύγχρονους διανοούμενους και επιστήμονες έχουν μεγαλύτερο «ποσοστό επιτυχίας» (αν δηλαδή πραγματοποιούνται όντως) από εκείνες άλλων ανθρώπων.

Διαβάζοντας αυτό το άρθρο ίσως υποψιάζεστε ήδη την απάντηση. Αλλά, αν  αυτή η ερώτηση σας γινόταν χωρίς να έχετε διαβάσει τα παραπάνω, μάλλον θα απαντούσατε διαφορετικά!

Στην πραγματικότητα αυτά τα άτομα (επιστήμονες και διανοούμενοι) δεν έχουν περισσότερες πιθανότητες να αποδειχθούν σωστοί στις προβλέψεις τους σε σύγκριση με οποιονδήποτε άλλο…

«Μα… αυτοί μιλάνε συνήθως για το πεδίο που γνωρίζουν… Ξέρουν κάτι παραπάνω για το θέμα… θα έπρεπε να μπορούν να υπολογίσουν καλύτερα το μέλλον…»

Όλες αυτές οι σκέψεις είναι… «λογικές» κατά έναν τρόπο, ωστόσο δεν συμφωνούν με τον έλεγχο που έχει γίνει σε προβλέψεις που έχουν γίνει από διακεκριμένα πρόσωπα τις τελευταίες δεκαετίες.

Άρα…

Μια επιστημονική πρόβλεψη έχει εξίσου μεγάλη πιθανότητα να διαψευστεί, ακριβώς όπως και οποιαδήποτε άλλη μορφή πρόβλεψης του μέλλοντος.

Και όλες οι προβλέψεις έχουν ελάχιστες πιθανότητες να επαληθευτούν πραγματικά!

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Σε αυτό το άρθρο έκανα μια προσπάθεια να καταδείξω το πρόβλημα του «επιστημονικού λαϊκισμού», πιάνοντας το από την πιο ακραία του ίσως έκφραση, την «επιστημονική πρόβλεψη». Ωστόσο δεν είναι μόνο αυτό «επιστημονικός λαϊκισμός», αλλά οτιδήποτε φαίνεται σαν επιστημονικό αλλά αποτελεί προσωπική ερμηνεία, κ.λπ..

Για μένα και για σένα είναι σημαντικό συχνά να κάνουμε ένα βήμα πίσω, να αμφισβητούμε αυτά που ήδη γνωρίζουμε και να προσπαθούμε να αναγνωρίζουμε τις λογικές πλάνες και προκαταλήψεις που αναπόφευκτα όλοι πέφτουμε.

Να αξιολογούμε ξανά και ξανά τι από όσα νομίζουμε ότι γνωρίζουμε τα ξέρουμε στα αλήθεια ή πιστεύουμε ότι τα γνωρίζουμε (δηλαδή τα πιστεύουμε).

Να διαχωρίζουμε ποιες αποφάσεις είναι σημαντικές και να μην στηριζόμαστε σε προβλέψεις, ειδικά όταν αυτές διαθέτουν φιλολογική και συναισθηματική γοητεία αντί πραγματικής λογικής και στατιστικών, απόλυτες και σίγουρες δηλώσεις αντί μετριοπαθών δηλώσεων…

Και για να κλείσω με λίγο χιούμορ:

Προβλέπω ότι ο άνθρωπος θα χρειαστεί περισσότερο από 400 χρόνια για να μπορέσει να διορθώνει, σε ευρεία κλίμακα, τους μηχανισμούς σκέψης και επίγνωσης του!!!

Μη μου πεις ότι δεν ακούστηκε εκπληκτική πρόβλεψη!

Ref: Τα διαφορετικά πρόσωπα του επιστημονικού λαϊκισμού, των Δρ. Αντώνη Ζαΐρη και του κ. Γιώργο Σταμάτη. Πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό  huffpost (19/05/2020)