Αν θέλουμε να μάθουμε από το παρελθόν, είναι υποχρεωτικό να μελετάμε τα αληθινά γεγονότα; Αυτό είναι ένα αξιόλογο πρόβλημα προς εξέταση. Αν τα ιστορικά γεγονότα δεν είναι αληθινά ίσως προετοιμαζόμαστε για την «λάθος μάχη». Βαδίζουμε να ανέβουμε ένα βουνό, αλλά τελικά συναντάμε μια θάλασσα.. καταλαβαίνετε; Δεν είμαστε έτοιμοι για την θάλασσα. Δεν έχουμε εξοπλιστεί με την ναυτική τέχνη και αυτό μπορεί να μας στοιχίσει.

Έχουμε επενδύσει χρόνο σε εκτεταμένη μελέτη, μόνο και μόνο για να βρεθούμε στο τέλος εκτεθειμένοι σε κάτι εντελώς διαφορετικό, σε κάτι που στην ουσία μας είναι άγνωστο. Σκεφτόμαστε ότι «αυτά τα βιβλία πρέπει να έχουν γραφτεί από τρελούς ανθρώπους!». Αισθανόμαστε σε σύγχυση και αναρωτιόμαστε αν υπάρχει έστω μία πηγή που να έχει κάνει έναν τίμιο απολογισμό του παρελθόντος.

Πώς θα προετοιμαστούμε για το μέλλον, αν δεν μπορούμε να εμπιστευτούμε όσα διαβάζουμε ή όσα μεταφέρονται στην προφορική παράδοση;

Για αυτό δεν μελετάμε ιστορία έτσι και αλλιώς; Φοβόμαστε ότι αν δεν το κάνουμε θα επαναλάβουμε τα ίδια λάθη. Να σημειωθεί πάντως ότι η τάση για σφάλματα και την επανάληψή τους είναι στη φύση του ανθρώπου. Στο κάτω κάτω έχουμε την κυρίαρχη τάση να θυμόμαστε μόνο όσα μας ήταν σχετικά εύκολα ή δεν μας αναστάτωναν. Αλλά πάντοτε προσπαθούμε να συγκρατήσουμε όσες περισσότερες λεπτομέρειες μπορούμε, επειδή με κάποιο τρόπο πιστεύουμε ότι θα καταφέρουμε να καταλάβουμε τι συμβαίνει και γιατί οι άνθρωποι συμπεριφέρονται με ένα συγκεκριμένο τρόπο. Επειδή μόνον οπλισμένοι με σωστή γνώση, ίσως καταφέρουμε να χαράξουμε το ίδιο μας το μέλλον…

Το «πρόβλημα της ιστορικής αλήθειας» αναλύεται εκτενώς από τον Αϊζάια Μπέρλιν (Isaiah Berlin) στο βιβλίο του The Hedgehog and the Fox: An Essay on Tolstoy’s View of History. Εξηγεί ότι ο Τολστόι κινούνταν από την παρόρμηση να γνωρίζει τις «αρχικές αιτίες» όσων μελετούσε, να κατανοήσει το «πως» και το «γιατί» λειτουργούσε ο κόσμος έτσι. Όλοι μας καταλαβαίνουμε αυτή την επιθυμία, επειδή όλοι μας έχουμε την αίσθηση ότι αν γνωρίζουμε πως ακριβώς δουλεύει ο κόσμος τότε είμαστε «παντοδύναμοι».

Φυσικά και παρά τις καλές αρχικές προθέσεις, κάτι τέτοιο δεν είναι τόσο απλό. Ο Τολστόι ποτέ δεν ανακάλυψε όλα όσα ήθελε. Ο Μπέρλιν το υπογραμμίζει αυτό και μας ρίχνει λίγο περισσότερο φως ώστε να μπορούμε να μάθουμε κάτι χρήσιμο, ακόμα και από την μπερδεμένη ιστορία…

Το βασικό πρόβλημα του Τολστόι ήταν ότι δεν είχε στη διάθεση του τίποτα περισσότερο από σκόρπιες αναφορές, αμφισβητήσιμες πηγές, λίγους μύθους και μεμονωμένα έργα. Οι ιστορικές καταγραφές δεν αποκαλύπτουν τις πραγματικές «αιτίες» των γεγονότων. Συνήθως πρόκειται για γεγονότα στη σειρά. Ο ιστορικός έτσι και αλλιώς έχει χρέος να κρατήσει τις υποκειμενικές εκτιμήσεις έξω από το κείμενο του. Για εμάς, που μας αρέσει να αναρωτιόμαστε για τις αιτίες των γεγονότων (ελπίζω ότι μοιραζόμαστε την ίδια επιθυμία), πολλές φορές η ανάγνωση ιστορικών αναφορών ή βιβλίων γίνεται μια βαρετή και αδιάφορη δουλειά, εκτός αν υπάρχουν στοιχεία που να μαρτυρούν τις αληθινές αιτίες των γεγονότων.

Ο νους βρίσκει ενδιαφέρον στην αλληλουχία αιτιών και όχι απλώς στις εικόνες.

Ο Τολστόι ήταν εξαιρετικός στο να καταστρέφει τις θεωρίες όσων προσπαθούσαν να βγάλουν νόημα μέσα από την μελέτη της ιστορίας! Ήταν πεπεισμένος ότι πρόκειται για κακόβουλους απατεώνες, εφόσον θεωρούσε ανθρωπίνως αδύνατο να βρεθεί μια θεωρία που να συμπεριλάβει την «αβάσταχτη» πολυποικιλότητα της ανθρώπινης συμπεριφοράς.

Εδώ αρχίζει να αποκαλύπτεται το υπόβαθρο του προβλήματος που αναστατώνει τον Τολστόι. Η ιστορία είναι κάτι περισσότερο από γεγονότα, αλλά η πολυπλοκότητά της μας κάνει σχεδόν ανίκανους να μάθουμε κάτι ουσιαστικό, τις πραγματικές «αιτίες». Μία μάχη είναι κάτι περισσότερο από τοποθεσίες και χρονολογίες, από αριθμούς και γεωγραφικές κινήσεις. Είναι εφικτό να κατανοήσουμε τον πραγματικό αντίκτυπο των αποφάσεων που πήρε ο Ναπολέοντας ή Τσόρτσιλ? Υπάρχουν τόσες πολλές λεπτομέρειες γύρω από κάθε απόφαση, τόσοι πολλοί άνθρωποι που εμπλέκονται έμμεσα ή άμεσα –που για μας- είναι ανέφικτο να καταφέρουμε ποτέ να αποκτήσουμε συνολική εικόνα μια δεδομένης στιγμής από την ιστορία.

Είναι σα να βάζουμε ένα κομμάτι πάγο πάνω στο τραπέζι. Δεν μπορούμε να πούμε που πήγε κάθε μόριο αυτού του πάγου. Δεν μπορούμε να ξέρουμε τι συνέβη, εκτός από την «μεγάλη εικόνα». Για αυτό είναι απίθανο να εντοπίσουμε με ακρίβεια κάποια αλληλουχία «αιτίας-αποτελέσματος» εξετάζοντας την ιστορία. Όπως εξηγεί ο Berlin στο βιβλίο του:

Υπάρχει μια πολύ έντονη προσομοίωση (στο βιβλίο του Τολστόι «Πόλεμος και Ειρήνη») στην οποία ο Άνθρωπος μοιάζει με ένα κριάρι που παχαίνει ο βοσκός για την σφαγή. Επειδή αυτό το κριάρι έχει γίνει το πιο παχύ από όλα, και χρησιμοποιείται ως «οδηγός» για το υπόλοιπο κοπάδι συμπεραίνει ότι είναι ο αρχηγός του κοπαδιού και πως τα υπόλοιπα κριάρια το ακολουθούν.

Το πιστεύει αυτό, όπως ίσως και το ίδιο το κοπάδι πιστεύει το ίδιο… Ωστόσο, ο ρόλος του ως αρχηγός του κοπαδιού δεν είναι αυτός που πιστεύει. Ούτε το ίδιο, ούτε τα άλλα κριάρια του κοπαδιού μπορούν να καταλάβουν τον πραγματικό σκοπό των γεγονότων που δεν είναι άλλος από την «σφαγή» τους.

Για τον Τολστόι, ο Ναπολέων είναι ένα τέτοιο κριάρι –και σε κάποιο βαθμό και ο Μέγας Αλέξανδρος- όπως και όλοι οι μεγάλοι άντρες της ιστορίας.

Αντίθετος προς αυτή την άποψη στάθηκε ο Ρώσσος ιστορικός Kareen Nikolai Ivanovich, ο οποίος αναφέρει εκτός των άλλων:

…οι άνθρωποι, χωρίς αμφιβολία, σχηματίζουν τις «κοινωνικές τάσεις», αλλά αυτές οι τάσεις (δηλαδή τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι ζουν) επηρεάζουν με τη σειρά τους όλους όσους γεννιούνται μέσα σε αυτές. Οι προσωπικές επιλογές δεν είναι παντοδύναμες (ως προς την δημιουργία τάσεων), αλλά ούτε και εντελώς ανίσχυρες. Μερικές αποδεικνύονται πιο ισχυρές από άλλες…

Ο Ναπολέων μπορεί να μην είναι ημίθεος, αλλά αυτό δεν σημαίνει αυτόματα ότι ένας οποιοσδήποτε απλός άνθρωπος θα μπορούσε να πετύχει τα ίδια.

Αυτό σημαίνει ότι η μελέτη του παρελθόντος είναι σημαντική για να παίρνουμε καλύτερες αποφάσεις στο μέλλον. Αν δεν μπορούμε να βρούμε το ακριβές μονοπάτι «αιτίας-αποτελέσματος» μπορούμε τουλάχιστον να διακρίνουμε κάποιους ισχυρούς συσχετισμούς και να καθορίσουμε τη δράση μας ανάλογα.

Στο τέλος, βρισκόμαστε σε ένα σταυροδρόμι: Είτε θεωρούμε την Ιστορία ένα αδιαπέραστο ομιχλώδες δίχτυ, είτε δοκιμάζουμε να χρησιμοποιήσουμε με τον καλύτερο τρόπο όσα διακρίνουμε, γνωρίζοντας εκ των προτέρων ότι ανά πάσα στιγμή θα πρέπει να διορθώσουμε τους συλλογισμούς μας.

Σας ακούγεται γνωστό; Μοιάζει αρκετά με αυτό που ονομάζουμε «επιστημονική μέθοδο», δηλαδή η θεμελιώδη επίγνωση ότι θα χρειαστεί να διορθώσουμε ξανά και ξανά τους συλλογισμούς μας, αντί να διαλέξουμε μια χαοτική θεώρηση των πραγμάτων ή μια απόλυτη και συνάμα μη-αναστρέψιμη θέση, δηλαδή ένα δόγμα.

Ο Μπέρλιν μιλάει ενοχλημένος όταν αναφέρεται στην προσπάθεια του Τολστόι να συλλάβει μια θεωρία που να εξηγεί τα πάντα, ξοδεύοντας όλη του τη ζωή για αυτό. Μια προσπάθεια να δημιουργηθεί μια θεμελιώδη εξήγηση που να μην μπορεί να αμφισβητηθεί με κανένα τρόπο. Αν και αυτό το εγχείρημα ήταν φιλόδοξο, δεν είναι στα αλήθεια απαραίτητο να κατανοήσουμε κάθε πτυχή της ιστορίας προκειμένου να μάθουμε από αυτήν. Πολλές φορές δεν χρειάζεται να έχουμε τα πλήρη γεγονότα για να μπορέσουμε να δώσουμε λύσεις σε μελλοντικά προβλήματα.

Πώς και Γιατί συμβαίνει αυτό;

Ο Μπέρλιν διέκρινε ότι ο Τολστόι πίστευε «πως μόνο μέσω επίμονης εμπειρίας μπορείς να αποκτήσεις πραγματικά σωστή άποψη για κάτι» αλλά ταυτόχρονα «πως οι απλοί άνθρωποι μερικές φορές γνωρίζουν καλύτερα την αλήθεια από όσους μελετάνε πολύ, επειδή οι πρώτοι δεν έχουν μπερδέψει αυτό που παρατηρούν με δεκάδες πολύπλοκες και συχνά κούφιες θεωρίες».

Η θέση του Τολστόι συνοψίζεται στη φράση «Όσο περισσότερο γνωρίζεις, τόσο λιγότερο μαθαίνεις».

Η απάντηση στην ερώτηση «πως βρίσκουμε την αλήθεια στην ιστορία» δεν εμφανίζεται στα γραπτά του Τολστόι. Εκείνος έψαχνε μια απάντηση εξαιρετικής απλότητας, απαλλαγμένη από οποιαδήποτε υποχρέωση διανοητικής επένδυσης εκ μέρους μας, ώστε να λειτουργήσει ως μονοπάτι «ειρήνης και σωτηρίας» παρόμοιο με την απλότητα και την ευκολία που λειτουργεί μια θρησκευτική «αλήθεια». Ποτέ δεν κατάφερε να φτάσει σε μια τέτοια απάντηση.

Αλλά ίσως η απάντηση να κρύβεται στην ερμηνεία του Μπέρλιν, σε αυτό που περιγράφει ως το μεγαλύτερο παράδοξο της ζωής του Τολστόι, μια μάχη μεταξύ όσων πίστευε και όσων νόμιζε ότι πίστευε.

Το μονοπάτι για να βρούμε χρήσιμες αλήθειες μέσα από την ιστορία είναι να δεχτούμε το γεγονός ότι όλες οι αλήθειες είναι σχετικές και αποτελούν μονάχα ένα υποκειμενικό σημείο άποψης. Και κάθε άτομο την συλλαμβάνει από ένα λίγο διαφορετικό σημείο άποψης. Όπως ακριβώς εγώ δεν μπορώ να τοποθετήσω τα μάτια μου στην ίδια θέση που είναι τα δικά σου μάτια, την ίδια δεδομένη στιγμή (άρα δεν μπορώ να έχω την ίδια «άποψη» με σένα) έτσι και στην σκέψη δεν μπορούμε να συλλάβουμε όλοι ακριβώς την ίδια αλήθεια.

Μια «αλήθεια» είναι χρήσιμη όταν μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την επίλυση προβλημάτων στο παρόν και το μέλλον. Το ότι μια νέα «αλήθεια» παρουσιάζεται πιο αποτελεσματική (σε ένταση ή έκταση προβλημάτων που χειρίζεται) δεν κάνει την προηγούμενη άκυρη, εφόσον συνεχίζει να έχει λειτουργική αξία.

Θεωρούμε ρομαντική, αλλά μάλλον καταδικασμένη, την προσπάθεια σύλληψης κάποιας «απόλυτης αλήθειας». Νέες αλήθειες δεν αποκαλύπτονται μόνο όταν αυξάνουμε τα διαθέσιμα δεδομένα σχετικά με ένα ιστορικό γεγονός, αλλά και όταν αλλάζουμε προτεραιότητα (ή βαρύτητα) σε αυτά ή όταν αλλάζουμε τη μεταξύ τους σχέση και σημασία.

 

Διαβάστε τα Βιβλία:

Ο Πατέρας μου ο Λέων Τολσόι, της Τολσόι Τατιάνα: http://mikk.ro/33C

Πόλεμος και Ειρήνη, του Λέων Τολστόι: http://mikk.ro/33F

The Hedgehog And The Fox: An Essay on Tolstoy’s View of History, του Αϊζάια Μπέρλιν : http://amzn.to/2jrsk1u