Menu
Για αυτό το άρθρο βασίζομαι στα αποτελέσματα μιας έρευνας, στην οποία συμμετείχα προσωπικά την περίοδο 2007-2009, ως εκπαιδευόμενος.
Μελετούσαμε διαφορετικές πτυχές της λογικής και θέλαμε να δούμε με πόσους διαφορετικούς τρόπους εκφράζεται και εμφανίζεται στην ανθρώπινη εμπειρία.
Σε ένα μεγάλο δείγμα ανθρώπων, διατυπώθηκαν ερωτήσεις και τους ζητήθηκε να αναπτύξουν τις απαντήσεις τους. Αναζητούσαμε πως που εξηγούν διάφορες καταστάσεις, καθώς και τη δομή των πεποιθήσεών τους. Φιλοδοξούσαμε να ανακαλύψουμε με πόσους διαφορετικούς τρόπους εμφανίζεται η λογική.
Η «λογική» αποτελεί αγαπημένο αντικείμενο των διανοούμενων και θεωρείται παιδί της φιλοσοφίας. Συχνά ωστόσο, η έννοιά της αμαυρώνεται και μπερδεύεται, ενώ ακόμα συχνότερα η λογική δύο ανθρώπων μοιάζει τόσο διαφορετική, που σε κάνει να αναρωτιέσαι τι είναι τελικά «λογικό»!
Για να κατανοήσουμε την λογική και πως αυτή άλλαξε και πήρε πολλές μορφές στο πέρασμα του χρόνου, πρέπει να θυμηθούμε πως εξελίχθηκε ο ανθρώπινος εγκέφαλος. Η ιστορία της εξέλιξης της διάνοιας και η ιστορία της εξέλιξης της λογικής, πάνε χέρι-χέρι.
Πριν από εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια υπήρχε μόνο αυτό που ονομάζουμε σήμερα «ασυνείδητο». Το ασυνείδητο φροντίζει πολύ βασικά θέματα επιβίωσης, όπως η ασφάλεια, η τροφή, ο ύπνος και οι οργανικές λειτουργίες. Είναι δε εξαιρετικά γρήγορο στη λειτουργία του (χρόνος απόκρισης ως και 0,05 χιλιοστά του δευτερολέπτου).
Στη συνέχεια εμφανίζεται το «υποσυνείδητο», το οποίο είναι πιο αργό στην λειτουργία του από το ασυνείδητο. Εμφανίζονται κοινωνικές σχέσεις, η έννοια της βοήθειας, της εμπιστοσύνης, αλλά ταυτόχρονα και η προδοσία, η ανησυχία για τα κίνητρα των άλλων, κ.λπ.. Μαζί εμφανίζονται τα συναισθήματα, που αποτελούν βασικά έναν τρόπο επικοινωνίας και ελέγχου των άλλων ατόμων.
Τέλος, πριν από περίπου 80.000 χρόνια, εμφανίζεται το «συνειδητό»! Το συνειδητό μπορεί να σκεφτεί… μπορεί να φανταστεί το μέλλον, να θυμηθεί το παρελθόν, να υπολογίσει, να κάνει εκτιμήσεις, να κάνει θεωρήσεις, να δημιουργήσει νέες ιδέες (πολιτισμός) και πάνω από όλα μπορεί να αντιληφθεί και να διορθώσει τον εαυτό του! Αυτό το θαύμα της βιολογίας, είναι με διαφορά η πιο αργή λειτουργία του εγκεφάλου (μόλις 0,5 χιλιοστά του δευτερολέπτου).
Το θέμα της ταχύτητας αντίδρασης της κάθε λειτουργίας του εγκεφάλου μας εξηγεί γιατί, όταν κάνουμε έναν βήμα πίσω και έχουμε υπομονή, μπορούμε να σκεφτούμε πιο καθαρά και να δράσουμε πιο σοφά.
Αν θέλεις να διαβάσεις περισσότερα σχετικά με την εξέλιξη του νου και τις βασικές του λειτουργίες διάβασε το άρθρο μου Βασικές Λειτουργίες του Εγκεφάλου.
Μπορεί να σκεφτείς ότι η λογική είναι αντικείμενο του συνειδητού νου, και εν μέρει να έχεις δίκιο. Όμως, πολλά πράγματα που περιστασιακά ονομάζουμε «λογικά», προέρχονται σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό από το υποσυνείδητο ή ακόμα και το ασυνείδητο. Στο κάτω-κάτω η δύναμη τους είναι πάντοτε μεγαλύτερη από εκείνη του συνειδητού.
Όταν παρατηρούμε προσεκτικά και εφαρμόζουμε «συγκριτική μελέτη», διακρίνουμε εξελικτικά άλματα που έχουν γίνει στο πέρασμα του χρόνου, τα οποία είναι εκπληκτικά.
Όταν δε, τα μελετάς και παρατηρείς στοιχεία τους στη δική σου σκέψη, δημιουργείται ένα δέος για την ασύλληπτη δυναμική που κρύβει ο εγκέφαλος και τις αναρίθμητες και άγνωστες δυνατότητες που περιμένουν για να πραγματωθούν στο μέλλον!
Αρχικά ένας πρακτικός ορισμός της «λογικής» είναι η συσχέτιση και διαφοροποίηση δεδομένων, με σκοπό τη δημιουργία πολύπλοκων συστημάτων χρήσης συλλογισμών, που μπορούν να αποδεικνύονται και τα οποία ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα του κόσμου.
Η λογική ξεκίνησε από μια απλοϊκή αξιολόγηση και σύνδεση δεδομένων και έχει φτάσει σε μια πολύπλοκη και πολύπλευρη διαδικασία σκέψης. Κάθε εξελικτικό βήμα θεωρείται ένα επόμενο «επίπεδο».
Όλα τα προηγούμενα επίπεδα λογικής υπάρχουν ακόμα «μέσα στο σύστημα» και η ανθρώπινη συμπεριφορά διακρίνεται για την πολυποικιλότητα της λογικής της. Δεν έχουμε μόνο ένα σύστημα λογικής, αλλά πολλά ταυτόχρονα. Για αυτό το λόγο οι άνθρωποι διαφωνούν μεταξύ τους.
Ας κάνουμε μαζί ένα ταξίδι στην εξελικτική πορεία της λογικής και στα οκτώ διαφορετικά της επίπεδα:
Σε αυτό το στάδιο ο νους μπορεί να εστιάσει μόνο σε ένα πράγμα, σε ένα δεδομένο. Το άτομο έχει απόλυτη και ολοκληρωτική άποψη, χωρίς επιχειρήματα και χωρίς κατανόηση.
Για παράδειγμα όταν το μωρό πλησιάζει το στήθος της μητέρας του για να φάει, δεν σκέφτεται ότι αυτό είναι τροφή και τι σημαίνει τροφή. Η απόφαση και η δράση είναι ταυτόχρονες και χωρίς καμία αντίσταση. Η επιθυμία και η σκέψη είναι ένα και για όσο διαρκούν, είναι κυριολεκτικά ολόκληρη η νοητική δραστηριότητα.
Η ιδέα ότι όλα είναι μάταια και τίποτα δεν αξίζει, αποτελεί μια σύγχρονη εκδοχή μονοσήμαντης λογικής.
Αν και περιλαμβάνεται τεχνικά σε μια λίστα που αναφέρεται στη λογική, μετά βίας νοείται ως λογική. Χάριν αστεϊσμού, θα λέγαμε ότι είναι μια «παράλογη λογική». Δεν γίνεται αντιληπτή σε καμία περίπτωση ως λογική, όμως είναι μια μορφή της από τεχνικής άποψης.
Αν η μονοσήμαντη λογική ήταν γραφική αναπαράσταση θα ήταν μια τελεία. Το δεδομένο μπορεί να έχει μόνο μία θέση.
Σε αυτό το στάδιο, ο νους διαχωρίζει ή ταξινομεί τα δεδομένα σε δύο αντίθετες κατηγορίες. Έτσι, το εκάστοτε δεδομένο είναι άσπρο ή μαύρο, καλό ή κακό, επιβιωτικό ή μη-επιβιωτικό.
Πρόκειται για μια προέκταση της μονοσήμαντης λογικής, απλώς με δύο επιλογές.
Κάθε δεδομένο χαρακτηρίζεται ως απόλυτο σε σχέση με μία ποιότητα. Εδώ υπάρχουν δίπολα σκέψης. Κάτι, είτε διαθέτει μια ποιότητα, είτε όχι. Δεν υπάρχουν ενδιάμεσες καταστάσεις.
Οι παλιές θρησκείες βασίζονται σε αυτό το επίπεδο λογικής, όπου μία αρχή είναι το «καλό» και μία αρχή είναι το «κακό». Πολλά νομοθετικά πλαίσια στην αρχαιότητα (ακόμα και μεμονωμένοι νόμοι σήμερα) διαθέτουν παρόμοιο χαρακτήρα).
Το να θεωρούμε εαυτούς «καλούς» (π.χ. τους Έλληνες) και τους ξένους «κακούς», είναι δισήμαντη λογική. Και το αντίθετο φυσικά είναι δισήμαντη λογική. Το ότι ένα κόμμα είναι πάντοτε δεξιό (ότι και αν σημαίνει αυτό τελικά… μια άλλη συζήτηση) είναι δισήμαντη λογική. Το ότι «όλοι οι… είναι…» είναι χαρακτηριστική δισήμαντη λογική! Όταν ο φιλόσοφος έλεγε ότι «κάποιος ή είναι ή δεν είναι ζωντανός», «ή είναι ή δεν είναι άντρας»… έθετε ένα ζήτημα στη βάση της δισήμαντης λογικής.
Αν η δισήμαντη λογική ήταν γραφική αναπαράσταση θα ήταν δύο τελείες ενωμένες με μία γραμμή. Το δεδομένο μπορεί να έχει μόνο δύο θέσεις.
Σε αυτό το στάδιο υπάρχει «ναι-ίσως-όχι». Εδώ η σκέψη αρχίζει να φαίνεται όντως «λογική». Μειώνεται η έννοια του απόλυτου, τα πράγματα μπορούν να πάρουν και μια ενδιάμεση θέση. Δεν χρειάζεται κάτι να είναι μόνο καλό ή κακό, αλλά μπορεί να είναι μισό καλό και μισό κακό.
Προσοχή: σε αυτό το στάδιο, αν δεν είναι το ένα ή το άλλο άκρο, τότε είναι πάντοτε μισό-μισό ή ίσως (που αναμένει ταξινόμηση). Το λιγότερο άσπρο και περισσότερο μαύρο, αλλά όχι μισό-μισό, δεν είναι τρισήμαντη λογική αλλά ένα από τα επόμενα στάδια. Το ίδιο και η θεώρηση ότι κάτι μπορεί να είναι τη μία στιγμή καλό και την άλλη κακό, ή για ένα θέμα καλό και για άλλο θέμα κακό… αυτά δεν είναι τρισήμαντη λογική.
Παράδειγμα αυτής της λογικής είναι η γέννηση των κεντρώων πολιτικών κομμάτων. Άλλο παράδειγμα αποτελεί η ιδέα που υπήρχε παλιά ότι, αν ο ένας γονιός σου είναι αριστοκράτης, είσαι κατά το ήμισυ και εσύ αριστοκράτης (καθώς εκείνα τα χρόνια η αριστοκρατία ήταν κάτι που βρισκόταν στο αίμα μας!!!).
Αν η τρισήμαντη λογική ήταν γραφική αναπαράσταση θα ήταν τρεις τελείες σε ευθεία, με ίση απόσταση ανάμεσά τους, ενωμένες με μία γραμμή. Το δεδομένο μπορεί να έχει μόνο τρεις θέσεις, δύο άκρα και μία στο κέντρο.
Σε αυτό το στάδιο, ένα δεδομένο μπορεί να διαθέτει μια από τις πολλές διαφορετικές αποχρώσεις ανάμεσα στο άσπρο και το μαύρο, στο καλό και το κακό.
Τώρα, ένα άτομο μπορεί να είναι κυρίως καλό, αλλά κάποιες λίγες φορές κακό. Ένα σχέδιο μπορεί να είναι κακό, εκτός από μία περίπτωση που βγήκε καλό. Ένα αμάξι μπορεί να είναι ωραίο, εκτός αν, συγκρινόμενο με κάποιο άλλο, τότε μοιάζει άσχημο. Μπορούμε να εμπιστευτούμε τον Γιώργο, αλλά μέχρι ένα σημείο.
Κάτι που διακρίνει αυτό το στάδιο –και όλα τα παραπάνω- σε σχέση με τα προηγούμενα, είναι ότι πλέον η θέση που λαμβάνει ένα δεδομένο πάνω σε μια κλίμακα «άσπρου-μαύρου» εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το περιβάλλον και την περίσταση.
Εδώ πια πολλά στοιχεία παύουν να είναι τόσο «αντικειμενικά» και ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται σιγά σιγά την περιπλοκότητα της ζωής.
Αν η πολυσήμαντη λογική ήταν γραφική αναπαράσταση θα ήταν δύο τελείες στις δύο άκρες μιας γραμμής και πολλές άλλες τελείες ανάμεσά τους πάνω στην γραμμή. Ο αριθμός αυτών των ενδιάμεσων τελειών μπορεί να είναι οποιοσδήποτε, ωστόσο είναι πάντοτε πεπερασμένος. Τώρα πλέον το δεδομένο μπορεί να έχει οποιαδήποτε θέση πάνω σε αυτή την γραμμή.
Αυτό το στάδιο μοιάζει αρκετά με το προηγούμενο της πολυσήμαντης λογικής, με τη μόνη διαφορά, ότι δεν υπάρχει πεπερασμένος αριθμός ενδιάμεσων καταστάσεων μεταξύ της μίας και της άλλης άκρης.
Ένα παράδειγμα απειροσήμαντης λογικής βλέπουμε όταν προσπαθούμε να βρούμε το μικρότερο κομμάτι ύλης. Παρ’ όλο που έχουμε κάνει ιστορικά το ίδιο λάθος πολλές φορές, συνεχίζουμε εν έτει 2020 να διαβάζουμε ότι «το μικρότερο τμήμα ύλης ονομάζεται…». Αυτά τα πράγματα δεν στέκουν και φυσικά καμία σοβαρή επιστημονική έκδοση δεν το γράφει. Όσο μικρό και αν είναι ένα κομμάτι ύλης πάντοτε θα μπορεί να κόβεται στα δύο ή στα τρία. Επ’ άπειρον.
Αυτό που μπορεί να γίνει όμως, είναι είτε εμείς να μην μπορούμε να παρατηρήσουμε ή να κόψουμε σε μικρότερα κομμάτια την ύλη, είτε να αλλάξει η μορφή της ύλης. Ένα κουάρκ για παράδειγμα δεν είναι ύλη όπως την αντιλαμβανόμαστε στην καθημερινότητα. Μπορούμε να περάσουμε άλλα στοιχεία μέσα από ένα κουάρκ. Το ότι άλλαξε μορφή ακυρώνει την κατεύθυνσή μας, αφού μας λέει ότι η ιδέα μας για την ύλη ήταν εν μέρει λανθασμένη.
Αν όμως η άποψή μας ήταν σωστή, αν όντως η ύλη ήταν πραγματικά στέρεα και συμπαγής, τότε πάντοτε θα μπορούσε να κοπεί σε μικρότερα κομμάτια, μέχρι τα όρια των δικών μας δυνατοτήτων (τα οποία όμως όρια δεν ενδιαφέρουν τη φύση της ύλης).
Αν η απειροσήμαντη λογική ήταν γραφική αναπαράσταση θα ήταν δύο τελείες στις δύο άκρες μιας γραμμής και ένα άπειρο πλήθος τελειών ανάμεσά τους, πάνω στην γραμμή. Ο αριθμός αυτών των ενδιάμεσων τελειών μπορεί να αυξάνεται άπειρα, ανάλογα με το σημείο άποψης και τα δεδομένα προς σύγκριση. Το δεδομένο μπορεί να έχει οποιαδήποτε θέση πάνω σε αυτή την γραμμή.
Σε αυτό το στάδιο ξεφεύγουμε πλέον από τη μία «γραμμή» ή τον έναν άξονα σκέψης. Ένα δεδομένο έχει ταυτόχρονα διαφορετικές θέσεις σε πολλούς διαφορετικούς άξονες.
Για παράδειγμα, μια οικονομική πολιτική απόφαση της Γερμανίας σήμερα έχει μια χ’ θέση στον άξονα των συμφερόντων για την Ισπανία, αλλά διαφορετική θέση στον άξονα συμφερόντων για την Ελλάδα. Μάλιστα, αυτές οι θέσεις θα αλλάξουν στο μέλλον, καθώς νέοι παράγοντες εμφανίζονται.
Ξέρω πως μπορεί να σας ζαλίζουν μερικούς όλες αυτές οι γραφικές αφηγήσεις, εμένα όμως με βοήθησαν σημαντικά –ειδικά τον πρώτο καιρό- να συγκρατήσω και να χωνέψω αυτά τα ευρήματα.
Ένα άλλο παράδειγμα είναι όταν προσφέρω μια υπηρεσία, ας πούμε για παράδειγμα ότι είμαι κομμωτής. Για έναν πελάτη που προηγουμένως πήγαινε σε ένα πιο αδέξιο κομμωτή, εγώ αποτελώ μια εκπληκτική νέα εμπειρία. Για κάποιον άλλον που μετακόμισε και έχασε τον πιο δεξιοτέχνη και έμπειρο κομμωτή, είμαι η αναγκαστική επιλογή του.
Το ίδιο δεδομένο (η ικανότητά μου να κουρεύω) σε δύο διαφορετικές θέσεις, σε δύο διαφορετικούς άξονες ίδιου τύπου (η ευχαρίστηση-δυσαρέσκεια των δύο πελατών). Φυσικά θα μπορούσαμε να έχουμε 100 νέους πελάτες άρα 100 διαφορετικές θέσεις σε 100 διαφορετικούς άξονες.
Αν η απειροεπίπεδη λογική ήταν γραφική αναπαράσταση πολλοί διαφορετικοί άξονες, με άπειρα σημεία ο καθένας. Το δεδομένο μπορεί να έχει οποιαδήποτε θέση πάνω σε κάθε έναν από τους διαθέσιμους άξονες.
Σε αυτό το στάδιο εμπλέκονται κάποια άλλα διανοητικά φαινόμενα, που περιπλέκουν το ζήτημα και δημιουργούν το συνολικό αποτέλεσμα. Αρχικά, εδώ ένα δεδομένο αλλάζει θέση πάνω σε μία κλίμακα (ή σε όσες βρίσκεται), από τη μια στιγμή στην άλλη.
Κάτι παρόμοιο έχουμε ξαναδεί νωρίτερα, όταν μιλήσαμε για την πολυσήμαντη λογική, ωστόσο υπάρχει μια πολύ σημαντική διαφορά.
Στην πολυσήμαντη λογική, η θέση του δεδομένου πάνω σε έναν άξονα άλλαζε επειδή άλλαζε το περιβάλλον, η κατάσταση ή τα εμπλεκόμενα μέρη.
Στην εναλλασσόμενη όμως λογική, η θέση του δεδομένου αλλάζει χωρίς να αλλάξει τίποτα από το περιβάλλον. Τι αλλάζει όμως; Αλλάζει το σημείο άποψης αυτού που ορίζει τη θέση.
Παράδειγμα, ας φανταστούμε έναν άνθρωπο που δεν δίνει χρήματα σε αυτούς που καθαρίζουν τζάμια στο φανάρι. Μια μέρα, γνωρίζει κάποιον από αυτούς (για οποιονδήποτε λόγο) και καταλαβαίνοντας πως ζει, την αγωνία και την εξαθλίωση που βιώνει (ενσυναίσθηση) αλλάζει στάση.
Δεν άλλαξε κάτι έξω από αυτόν. Ο εργάτης των φαναριών κάνει ακριβώς το ίδιο. Εκείνος κάνει ακριβώς την ίδια διαδρομή. Όμως τώρα έχει δει, καταλαβαίνει και συμπονάει. Έχει αλλάξει αυτός και μαζί έχει αλλάξει και το σημείο άποψής του σχετικά με το θέμα.
Το συγκεκριμένο παράδειγμα περιλαμβάνει κάτι έντονο, μπορεί όμως η εσωτερική αλλαγή να γίνει τόσο αθόρυβα και ανεπαίσθητα, που σχεδόν να φαίνεται «περίεργη». Σήμερα μου αρέσει το παγωτό φράουλα, αλλά σε 3 μέρες δεν μου αρέσει.
Το πεδίο που εμφανίζεται συχνότερα αυτό το στάδιο λογικής είναι η ρητορική. Σε μια δίκη πολλές φορές δεν έχει τόση σημασία αυτό που έχει γίνει, όσο η οπτική γωνία από την οποία θα κοιτάξουμε αυτό που έγινε.
Πετυχημένος δικηγόρος είναι εκείνος που μπορεί να εντοπίσει διαφορετικές θέσεις πάνω σε έναν άξονα και να κάνει και τους άλλους να τη δούν όπως κι εκείνος.
Η εναλλασσόμενη λογική δε θα μπορούσε ποτέ να είναι γραφική αναπαράσταση! Για να οπτικοποιηθεί πρέπει να φανταστούμε ένα βίντεο ή μια γρήγορη εναλλαγή εικόνων, που δείχνουν ένα δεδομένο σε μια θέση πάνω σε ένα άξονα τη μία στιγμή και την επόμενη σε μια διαφορετική θέση στον ίδιο άξονα.
Αν μέχρι αυτό το σημείο δεν έχει ακόμα πονέσει το κεφάλι σας, τότε θα τα καταφέρω σίγουρα εδώ!
Σε αυτό το στάδιο ένα δεδομένο μπορεί να έχει δύο ή περισσότερες θέσεις πάνω στον ίδιο άξονα, ταυτόχρονα…
Τα πράγματα είναι ύλη και ενέργεια την ίδια στιγμή. Κάτι είναι κρύο και ζεστό την ίδια στιγμή. Υπάρχει μαύρο φως και σκοτεινό άσπρο (όπου η ουσία είναι ότι μπορούμε να το φανταστούμε, να το συλλάβουμε, ακόμα και να το δημιουργήσουμε). Ένας άνθρωπος μπορεί να νιώθει ταυτόχρονα χαρά και θλίψη, για το ίδιο ακριβώς θέμα.
Προφανώς τα περισσότερα παραδείγματα ταυτόχρονης λογικής, αφορούν υποκειμενικές ή καθαρά διανοητικές καταστάσεις, αλλά αυτό δεν τα κάνει λιγότερο πραγματικά με κάποιον τρόπο.
Μια φορά μιλούσα με τον ηγούμενο μιας μονής και όταν είπα ότι οι άνθρωποι είναι έτσι ή αλλιώς εκείνος μου είπε: «αν συνεχίσεις να ψάχνεις θα δεις ότι οι άνθρωποι είναι ολόκληροι καλό και ολόκληροι κακό, ταυτόχρονα και αδιάκοπα. Ή διαφορετικά, δεν υπάρχει ούτε κακό μα ούτε καλό, σε κανέναν μας». Περίεργα λόγια για έναν ηγούμενο και τότε με είχαν προβληματίσει αλλά δεν έδωσα πολύ σημασία. Χρόνια μετά, σαν αστραπή μου ήρθε ξανά αυτό που είπε και κατάλαβα εν μέρει πως και τι εννοούσε.
Αν η ταυτόχρονη ή κβαντική λογική ήταν γραφική αναπαράσταση θα ήταν ένα δεδομένο που εμφανίζεται ταυτόχρονα σε δύο ή περισσότερες θέσεις πάνω στον ίδιο άξονα.
Κάτι που πρέπει οπωσδήποτε να αναφερθεί, είναι το γεγονός ότι όλες οι μορφές λογικής κάπου είναι χρήσιμες. Όλες συνεισφέρουν στην ευρύτερη επιβίωση, αλλά με διαφορετικό τρόπο και σε διαφορετικές περιπτώσεις.
Κάποιες φορές είναι πραγματικά καλύτερο –και ευτυχώς- να χρησιμοποιείται μια παλαιότερη εξελικτικά μορφή λογικής. Φανταστείτε να πρέπει να λύσετε την ερώτηση αν αυτός που πλησιάζει με ένα μαχαίρι κατά πάνω σας είναι επικίνδυνος, με απειροεπίπεδη λογική…
Θα παθαίνατε σίγουρα κάποιο κακό, γιατί θα είχατε παραλύσει από τη σκέψη! Θα σας έσωζε όμως μια πρωτόγονη και ταχύτατη δισήμαντη λογική…
Όπως λοιπόν λέω σε πολλά θέματα ξανά και ξανά, ας μην βάλουμε ταμπέλες «καλύτερο» και «χειρότερο» σε διαφορετικά μεταξύ τους εργαλεία και διαφορετικά στάδια νόησης.
Καλύτερα να αποκτήσουμε τη σοφία να τα αναγνωρίζουμε, να τα διακρίνουμε μεταξύ τους, να κατανοούμε πότε και σε ποιο πλαίσιο λειτουργούν καλύτερα και πότε και υπό ποιες συνθήκες μας εμποδίζουν ή δημιουργούν επιπλοκές.
Με αγάπη, ο φίλος σου Νάσος
